SOROH KRUNA BASA BALI
Wangun kruna olih para sastrawan madudon dudonan
wangun kruna punika wantah kapolihang dados:
1 Kruna
lingga
2 Kruna
tiron
Kruna
dwi lingga
Kruna
satma lingga
1. Kruna
Lingga (kata dasar)
Wenten lelima pepalihannyane inggih punika :
a. Kruna lingga akecap utawi awanda (satu suku kata)
upami : yeh, don, pis, tas, miwah sane lianan.
b. Kruna lingga kalih kecap utawi kalih wanda (dua suku kata)
Upami : durus, padem, putih, suci, msl.
c. Kruna lingga tigang wanda
Upami : sagara, sepatu, padanda, sengkala, msl.
d. Kruna lingga petang wanda
Upami : kalimayah, katibangbung, liligundi, msl.
e. Kruna lingga limang wanda
Upami : katiwawalan, tambulilingan, katimumulan, msl.
Wenten lelima pepalihannyane inggih punika :
a. Kruna lingga akecap utawi awanda (satu suku kata)
upami : yeh, don, pis, tas, miwah sane lianan.
b. Kruna lingga kalih kecap utawi kalih wanda (dua suku kata)
Upami : durus, padem, putih, suci, msl.
c. Kruna lingga tigang wanda
Upami : sagara, sepatu, padanda, sengkala, msl.
d. Kruna lingga petang wanda
Upami : kalimayah, katibangbung, liligundi, msl.
e. Kruna lingga limang wanda
Upami : katiwawalan, tambulilingan, katimumulan, msl.
2. Kruna
Tiron
Kruna Tiron inggih punika kruna lingga sane sampun polih wewehan makadi, pangater (awalan, seselan (sisipan), lan/utawi pangiring (akhiran). Sajeroning kruna tiron jagi kapanggihin wangun anusuara miwan sandi suara. Wangun kruna tiron :
a. Kruna lingga saha pangater upami : madaging, kaambil, subhakti, msl.
b. Kruna lingga saha pangiring upami : bantangin, matahan, rasanin, msl.
c. Krunalingga saha seselan upami : sinurat, telapak, gerigi, sumahur, msl.
d. Kruna lingga saha pengater miwah seselan
upami : magerigi, magelebug, karumasa, kasinurat, msl.
Kruna Tiron inggih punika kruna lingga sane sampun polih wewehan makadi, pangater (awalan, seselan (sisipan), lan/utawi pangiring (akhiran). Sajeroning kruna tiron jagi kapanggihin wangun anusuara miwan sandi suara. Wangun kruna tiron :
a. Kruna lingga saha pangater upami : madaging, kaambil, subhakti, msl.
b. Kruna lingga saha pangiring upami : bantangin, matahan, rasanin, msl.
c. Krunalingga saha seselan upami : sinurat, telapak, gerigi, sumahur, msl.
d. Kruna lingga saha pengater miwah seselan
upami : magerigi, magelebug, karumasa, kasinurat, msl.
e.
Kruna lingga saha pangater miwah pangiring
upami : kacagerang, masayuban, kapiangenan, msl.
f. Kruna lingga saha seselan miwah pangiring
upami: sinarengan, kerosokan, kelentingan, msl.
g. Kruna lingga saha pangater, seselan, miwah pangiring
upami : kasinauran, magerudugan, kakerepiakan, msl.
upami : kacagerang, masayuban, kapiangenan, msl.
f. Kruna lingga saha seselan miwah pangiring
upami: sinarengan, kerosokan, kelentingan, msl.
g. Kruna lingga saha pangater, seselan, miwah pangiring
upami : kasinauran, magerudugan, kakerepiakan, msl.
3. Kruna Dwi Lingga (kata ulang)
Pepalihannyane makadi :
a. Kruna dui samalingga (kata dasarnya sama) upami : alep-alep, putih-putih, ayu-ayu, msl.
b. Kruna dui samatra lingga (kata dasarnya tak sama) upami: kasa-kisi, rerad-rerod, krasak-krosok, msl.
c. Kruna dui maya lingga (kata dasarnya tak punya arti jika tak diulang) upami : omang-omang, kunang-kunang, katang-katang, biah-biah, msl.
d. Kruna dui purwa upami : sesajen, sesantun, sesari, kekawa, dedalu, dedari, msl.
e. Kruna dwi wesana upami : paketeltel, pakanyitnyit, pakaberber, msl.
Pepalihannyane makadi :
a. Kruna dui samalingga (kata dasarnya sama) upami : alep-alep, putih-putih, ayu-ayu, msl.
b. Kruna dui samatra lingga (kata dasarnya tak sama) upami: kasa-kisi, rerad-rerod, krasak-krosok, msl.
c. Kruna dui maya lingga (kata dasarnya tak punya arti jika tak diulang) upami : omang-omang, kunang-kunang, katang-katang, biah-biah, msl.
d. Kruna dui purwa upami : sesajen, sesantun, sesari, kekawa, dedalu, dedari, msl.
e. Kruna dwi wesana upami : paketeltel, pakanyitnyit, pakaberber, msl.
4.
Kruna Satma lingga
Kruna satma manut wangunnyane kabinayang :
a. Kruna satma sapadan (setara)
1. Sane suksmannyane ngerasang arti
upami : joh sawat, tegeh ngalik, gede gangsa, manis melenyat, pait makilit, msl.
Kruna satma manut wangunnyane kabinayang :
a. Kruna satma sapadan (setara)
1. Sane suksmannyane ngerasang arti
upami : joh sawat, tegeh ngalik, gede gangsa, manis melenyat, pait makilit, msl.
5.
Sane suksmannyane nungkalik
Upami : cerik kelih, tegeh endep, tua bajang, msl.
b. Kruna satma tan sapadan (tak setara)
1. Wenten sane kasurat atep
upami : matanai, jebogarum, suargaloka, msl.
2. Wenten sane kasurat palas
upami : biu batu, kacang lindung, uyah areng, msl.
Kruan wilangan ingguh punika, kruna sane nyihnayang akeh utawi akidik pepupulan barang-barang, sahananing maurip wiadin laksana pakaryan. Kruna-kruna dasa, aakit, asibak, acakep ngranjing ring kruna wilangan. Kruna wilangan punika kabinayang dados nemnem, inggih punika :
1. Kruna wilangan ketekan.
2. Kruna wilangan gebogan.
3. Kruna wilangan pahan.
4. Kruna wilangan tan janten.
5. Kruna wilangan panta wilangan.
6. Kruna wilangan pepasten wilangan.
Upami : cerik kelih, tegeh endep, tua bajang, msl.
b. Kruna satma tan sapadan (tak setara)
1. Wenten sane kasurat atep
upami : matanai, jebogarum, suargaloka, msl.
2. Wenten sane kasurat palas
upami : biu batu, kacang lindung, uyah areng, msl.
Kruan wilangan ingguh punika, kruna sane nyihnayang akeh utawi akidik pepupulan barang-barang, sahananing maurip wiadin laksana pakaryan. Kruna-kruna dasa, aakit, asibak, acakep ngranjing ring kruna wilangan. Kruna wilangan punika kabinayang dados nemnem, inggih punika :
1. Kruna wilangan ketekan.
2. Kruna wilangan gebogan.
3. Kruna wilangan pahan.
4. Kruna wilangan tan janten.
5. Kruna wilangan panta wilangan.
6. Kruna wilangan pepasten wilangan.
Ring sor puniki wantah tetuwek lan conto-conto ring soang-soang pahan kruna wilangan :
1. Kruna wilangan ketekan
contone : sa, dua, telu, papat, lima, enem, pitu, kutus, sia, dasa, miwah selanturipun.
2. Kruna wilangan gebogan
Kruna wilangan gebogan, kruna wilangan sane madue aran niri-niri utawi carane nyambatang maseosan tur sampun ketah pisan kaanggen. Kruna wilangan puniki ketah ipun kaucapang utawi kasambatang ngangge lengkara, nenten wilangan ipun. Sane ngeranjing ring kruna wilangan gebogan luire :
a. 35 wastanipun pesasur
b. 45 wastanipun setiman
c. 50 wastanipun skeet
d.
75 wastanipun telung benang
e. 100 wastanipun satus
e. 100 wastanipun satus
3.
Kruna wilangan pahan
Kruna wilangan pahan puniki boya kasurat antuk angka, sakewanten kasurat ngangge aksara. Sane ngranjing ring kruna wilangan pahan luire :
a. Apahempatan (seperempat)
b. Atenga (setengah)
c. Atugel (sepenggal)
d. Apahteluan (sepertiga)
e. miwah sane lianan
4. Kruna wilangan tan janten
Kruna wilangan tan janten puniki akeh nyane nenten janten utawi nenten keni antuk ngawilangin akehnyane. Ketah ipun kasurat ngangge kruna utawi aksara. Sane ngranjing ring kruna wilangan tan janten punki luir ipun :
a. Abedik; Nasine di payuke enu tuah abedik.
b. Begeh; Saudagar baase begeh maan meli baas di peken Badung.
c Liu; Anake ento mancing ngaku liu maan be.
d.
Aketek; Uyahe enu di calunge tuah aketek.
e. Ombeh; Ombeh mabiayagan lengise uli di paon..
5. Kruna wilangan panta wilangan
Sane ngranjing ring kruna wilangan panta wilangan, inggih punika :
a. Ekan (satuan)
b. Dasan (puluhan)
c. Tus (ratusan)
d. Peon (ribuan)
e. Laksan (puluh ribuan)
f. Bengong (milyaran)
e. Ombeh; Ombeh mabiayagan lengise uli di paon..
5. Kruna wilangan panta wilangan
Sane ngranjing ring kruna wilangan panta wilangan, inggih punika :
a. Ekan (satuan)
b. Dasan (puluhan)
c. Tus (ratusan)
d. Peon (ribuan)
e. Laksan (puluh ribuan)
f. Bengong (milyaran)
6. Kruna wilangan pepasten wilangan
Kruna wilangan puniki akeh ipun sampun pasti. Ketah ipun kruna wilangan puniki karahinin antuk kruna-kruna sane wenten pakilitan ipun ring kruna wilangan soang-soang. Sane ngranjing ring kruna wilangan pepasten wilangan, luire :
a. Sampi aakit
b. Bebebk aukud
c Tikeh abidang
d. Sandal apasang
e. Taluh abungkul